Αποκλειστική συνέντευξη με τον επιμελητή Αρχαιοτήτων κ . Θεόδωρο Σπυρόπουλο το έτος 1968 – 1969 στο περιοδικό Ταχυδρόμος .
Στα τέλη Μαίου του έτους 1968 ένας νεαρός αρχαιολόγος αποκαρδιωμένος έκλεινε την πρόχειρη ανασκαφή που είχε κάμει . Ένοιωθε αυτό πού έχουν αισθανθεί πολλοί άλλοι αρχαιολόγοι πριν από αυτόν , πως << έφτασε δεύτερος >> , πως είχαν ήδη περάσει από τα σημεία αυτά οι αρχαιοκάπηλοι και δεν είχαν αφήσει πίσω τους τίποτα σημαντικό .
Σήμερα , με τις θαυμάσιες εκείνες λάρνακες και τα άλλα ευρήματα της Τανάγρας , που κάνουν το Μουσείο των Θηβών συναρπαστικό ακόμη και για τον λιγότερο αρχαιόφιλο , ρωτάμε τον ανασκαφέα τους , τον επιμελητή αρχαιοτήτων κ . Θεόδωρο Σπυρόπουλο .
Μα τι ψάχνετε να βρείτε εκεί κοντά στην Τανάγρα , στην περιοχή αυτή της Βοιωτίας , που αγγίζει σχεδόν τα όρια της Αττικής ;
-Έψαχνα για την λύση ενός από εκείνα τα αρχαιολογικά μυστήρια , που δυστυχώς είναι αρκετά κοινά .
Από χρόνια είχαν αρχίσει να παρουσιάζονται σε καταλόγους ξένων εμπόρων αρχαιοτήτων λάρνακες – δηλαδή σαρκοφάγοι , φέρετρα – πήλινες και ζωγραφισμένες , που κανείς δεν ήξερε το τόπο προέλευσής τους . Οι αρχαιολόγοι υπέθεταν ότι οι λάρνακες ήταν Μυκηναϊκές , μα η διακόσμησή τους φαινόταν πολύ μεταγενέστερη , Γεωμετρικής εποχής δηλαδή , και μερικοί από τους μεγάλους επιστήμονες στην Ευρώπη ήταν τόσο βέβαιοι , πως επρόκειτο για πλαστά έργα , ώστε δεν θεωρούσαν καν ότι άξιζε να πάνε να εξετάσουν μια τέτοια λάρνακα , που είχε αγοράσει το Μουσείο του Κάσσελ .
Λάρνακες πήλινες ή πέτρινες είχαν βρεθεί στην Κρήτη και το έθιμο της ταφής μέσα σε τέτοιες σαρκοφάγους εθεωρείτο Μινωϊκό , γιατί πουθενά στην ηπειρωτική Ελλάδα τα ευρήματα των ανασκαφών δεν στήριζαν την υπόθεση πως είχε εξαπλωθεί και εκεί .
Κατά σύσταση του τότε Δ/ντού κ . ΣΠ . Μαρινάτου , έκανα τις πρώτες μου έρευνες το έτος 1968 , αλλά δεν βρήκα παρά μόνον τάφους συλημένους , λεηλατημένους δηλαδή από αρχαιοκάπηλους .
Η διαίσθηση όμως , ανάκατη με την ελπίδα , σας έκαμε να επιμείνετε ;
- Ναι , και ζήτησα από την αρχαιολογική εταιρεία την άδεια και τις πιστώσεις για να επαναλάβω την ανασκαφή τον επόμενο χρόνο .
Έτσι το έτος 1969 δοκίμασα σε ένα άλλο σημείο . Ο πρώτος τάφος που βρήκα ήταν ασύλητος και μέσα στοιβαγμένες , κοντά - κοντά , βρίσκονταν 16 λάρνακες !
Η ΕΝΤΥΠΩΣΗ της πρώτης αυτής ώρας του ενθουσιασμού , πως επρόκειτο για νεκροταφείο σημαντικό , δεν διαψεύσθηκε . Αντίθετα , αποκαλύφθηκε τελικά πως επρόκειτο για δύο μεγάλα νεκροταφεία , 800 περίπου μέτρα απόσταση το ένα από το άλλο . Μέχρι σήμερα έχουν ανασκαφεί 120 περίπου τάφοι στο καθένα νεκροταφείο , και απομένουν άλλοι τόσοι , πράγμα που με πείθει ότι τα νεκροταφεία αυτά μόνον με των Μυκηνών μπορούν να συγκριθούν σε μέγεθος .
Ακόμη σημαντικότερο είναι ότι επεσήμανα και τους δύο οικισμούς , που αναγκαστικά έπρεπε να υπάρχουν κοντά στα νεκροταφεία . Ο ένας μάλιστα βρίσκεται σε εκπληκτικά μικρή απόσταση μόλις 50 μέτρα !
Σε όποιον δεν έχει τύχει να ασχοληθεί με αρχαιολογία , θα φαίνεται ίσως παραξενιά – αν όχι και ιερόσυλη μανία – η επιμονή των αρχαιολόγων να ανοίγουν τους τάφους και να ταράζουν τον αιώνιο ύπνο των νεκρών .
Το ενδιαφέρον αυτό για τα νεκροταφεία εξηγείται , άμα σκεφτεί κανείς πως , ενώ τα σπίτια και οι πόλεις καταστρέφονταν κατά καιρούς από θεομηνίες , πόλεμο ή απλώς από τον χρόνο, οι τάφοι ( κρυμμένοι μέσα στην γη) διατηρούνται , άθικτοι χιλιετηρίδες . Και μέσα στους τάφους , κατά τα αρχαία έθιμα , συνόδευαν τον νεκρό αγγεία και αντικείμενα της προσωπικής του χρήσης , σπαθιά , κοσμήματα , δαχτυλίδια , με την σφραγίδα του . Έτσι τα ευρήματα των τάφων δίνουν πολύτιμες τις πληροφορίες για την καθημερινή ζωή , για τις φάσεις των καλών τεχνών , για την ανάπτυξη της τεχνικής , ακόμη και για τις εμπορικές επικοινωνίες ενός τόπου με άλλους μακρινούς .
Όσο για τον αιώνιο ύπνο των νεκρών , ήδη οι Μυκηναίοι θεωρούσαν , όπως φαίνεται , ότι από ένα σημείο και πέρα δεν μπορούσε τίποτα πια να τον ταράξει , και έτσι μόνοι τους άνοιγαν πολλές φορές τους τάφους , παραμέριζαν τα οστά και τοποθετούσαν μέσα νέες ταφές Για αυτό , όπως είδαμε στον πρώτο εκείνο τυχερό τάφο , ο κ . Σπυρόπουλος βρήκε 16 λάρνακες μαζί .
Οι τάφοι στην Τανάγρα ήταν σαν να λέμε , οικογενειακοί ;
- Αναμφισβήτητα . Σκαμμένοι μέσα στον μαλακό ασβεστόλιθο του τόπου , είναι θαλαμοειδείς , αποτελούνται δηλαδή από ένα κατηφορικό δρομάκι
- ( τον δρόμο ) , που οδηγεί σε ένα υπόγειο δωμάτιο , τον θάλαμο . Το έδαφος , που μοιάζει με κιμωλία , είναι τόσο μαλακό , ώστε σε πολλές περιπτώσεις η οροφή έχει υποχωρήσει από φυσικούς λόγους , καταπλακώνοντας τις ταφές . Αλλού όμως έχει διατηρηθεί ανέπαφη και βλέπει , ακόμη και ένας μη ειδικός , ότι μέσα στον ίδιο τάφο μπορεί να συνυπάρχουν ταφές – νεκροί , δηλαδή , που τοποθετήθηκαν απ ευθείας πάνω στο έδαφος , όπως το συνήθιζαν οι Μυκηναίοι – και ταφές μέσα σε λάρνακες .
- Τι νόημα έχει άραγε αυτή η διαφοροποίηση ;
- Χρήση των λαρνακών εισάγεται αρκετά χρόνια , μετά την έναρξη της χρήσης του νεκροταφείου .
Αλλά δεν αποκλείεται οι μεν φτωχότεροι συγγενείς να μην ήταν σε θέση να αγοράσουν λάρνακα , ενώ οι πλουσιότεροι να μπορούσαν να αγοράσουν , είτε μια απλή , είτε μια περίτεχνα διακοσμημένη .
Πάντως γεγονός είναι πως οι λάρνακες αυτές είναι λίγο – πολύ στα μέτρα του νεκρού . Μεγάλες για τους ενήλικες , μικρές για τα παιδιά . Πράγμα που με κάνει να πιστεύω ότι κάπου εκεί κοντά θα βρεθεί και το εργαστήριο κατασκευής αυτών των λαρνακών . Το έδαφος της περιοχής είναι κατάλληλο για πηλοπλαστική – ακόμη και σήμερα χρησιμοποιείται για κεραμοποιία . Σίγουρα θα υπήρχαν ένα ή περισσότερα ντόπια εργαστήρια που φύλαγαν στις αποθήκες τους λάρνακες διαφόρων ειδών και μεγεθών , είτε άβαφες , είτε διακοσμημένες , στην διάθεση όποιου τις μεταχειριζόταν . Δεν αποκλείεται μάλιστα καθόλου μερικοί να παράγγελναν και ειδική διακόσμηση για την λάρνακα .
Πως όμως εμφανίζεται αυτή η συνήθεια να θάβονται οι νεκροί στον Ελλαδικό χώρο μέσα σε λάρνακες ;
- Τα νεκροταφεία της Τανάγρας χρονολογούνται ανάμεσα στο 1450 , που αρχίζει η χρήση τους , και το 1200 που τελειώνει . Ο μεγάλος όγκος των ευρημάτων αρχίζει το 1400 και έπειτα . Οι λάρνακες όμως εμφανίζονται μόνον μετά το 1350 .
- Συνάγω λοιπόν ότι τότε εισήχθη το έθιμο της λάρνακας .
Πως όμως και γιατί ; Και από πού ; Φοβάμαι πως για την ώρα λείπουν οι γίνονταν αρχικά μέσα σε ξύλινους σαρκοφάγους , που κάποτε μετατράπηκαν σε πήλινες και αυτές διατήρησαν λεπτομέρειες από την μορφή της παλαιότερης πρώτης ύλης .
Πέρα από τα μυστήρια αυτά ( που κάποτε βεβαίως θα λυθούν ) και πέρα από την αισθητική τους αξία , τι άλλο σημαίνουν για τον αρχαιολόγο οι ζωγραφιστές αυτές λάρνακες της Τανάγρας ;
- Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι μέχρι σήμερα έχουν βγει στο φως 50 ζωγραφιστές λάρνακες , διακοσμημένες και από τις 4 πλευρές τους . Ώστε αποτελούν την μεγαλύτερη ζωφόρο εικονιστικών παραστάσεων όλου του Μυκηναϊκού κύκλου και δίνουν πολύτιμες 3 πληροφορίες για τα έθιμα , τις θρησκευτικές τελετές , την καθημερινή ζωή , ακόμη και την μόδα των Μυκηναίων .
Μολονότι οι λάρνακες αυτές καλύπτουν μια χρονική έκταση 150 – 200 ετών , παρουσιάζουν μια απόλυτη σχεδόν ομοιομορφία στις απεικονίσεις τους .
- ΓΙΑΤΙ ;
Είναι ίσως η μεγάλη συντηρητική παράδοση της περιοχής – η περίφημη Βοιωτική προσήλωση στα καθιερωμένα . Ή ίσως επαναλαμβάνονται σταθερά οι ίδιες παραστάσεις , επειδή όλες σχετίζονται με την θρησκεία , που δεν ανέχεται εύκολα καινοτομίες .
Ή ίσως ακόμη καθρεφτίζουν την γενικότερη στατικότητα της Μυκηναϊκής τέχνης στην ύστερή της αυτή περίοδο . Τα ερωτήματα αυτά χρειάζονται μελέτη και χρόνο . Πολύ σημαντικό είναι πως στις λάρνακες της Τανάγρας βλέπουμε για πρώτη φορά πολλά από τα ταφικά έθιμα που αναφέρει ο Όμηρος και που μέχρι τώρα , επειδή δεν επιβεβαιώνονταν από Μυκηναϊκά ευρήματα , τα θεωρούσαμε πολύ μεταγενέστερα.
Βλέπουμε π . χ . την πρόθεση του νεκρού – δηλαδή την έκθεσή του πάνω σε νεκροκρέβατο , για να του απονεμηθούν οι τελευταίες τιμές . Βλέπουμε τον θρήνο .
Βλέπουμε τα αγωνίσματα .
Είναι ολοφάνερο πως στις νεκρικές αυτές τελετές οι γυναίκες έπαιζαν τον κύριο ρόλο . Τα 80 % των μορφών πάνω στις λάρνακες της Τανάγρας είναι γυναικείες , αλλά σε λίγες υπάρχει και ανδρικός << χορός >> , που σίγουρα μετείχε στην τελετουργία , στον έπαινο ίσως του νεκρού .
Σε μία από τις λάρνακες υπάρχουν 13 γυναίκες στην σειρά , που σαφώς τις βλέπουμε ότι χορεύουν , πράγμα που μοιάζει να ενισχύει την θεωρία , ότι ο τραγικός χορός ξεκινά ίσως από νεκρικές τελετές – όχι από το δράμα , αλλά από τον θρήνο .
Και οι αγώνες που αναφέρατε προηγουμένως ;
Όλοι θυμόμαστε από την « Ιλιάδα » , ότι , για να τιμήσει τον νεκρό Πάτροκλο ο Αχιλλέας διοργάνωσε μεγάλους αγώνες με αρματοδρομία , πυγμαχία , πάλη , τοξοβολία .
Σε δύο θραύσματα αγγείων της γεωμετρικής περιόδου , έχουν βρεθεί απεικονίσεις ηρώων , που, καθισμένοι σε θρανία , παρακολουθούν τους αγωνιζόμενους . Αλλά οι λάρνακες αποδεικνύουν πως η συνήθεια να τιμάται έτσι ο νεκρός , υπήρχε σίγουρα στην Μυκηναϊκή εποχή . Σε μια λάρνακα μάλιστα βλέπουμε και τα περίφημα ταυροκαθάψια , που τόσο πολύ αγαπούσαν οι Μινωίτες . Εννοώ αυτά τα παιχνίδια με τον ταύρο , τα επικίνδυνα και θεαματικά . Σε μια άλλη λάρνακα μάλιστα βλέπουμε δύο άνδρες , που έχουν κατεβεί από τα άρματά τους και ξιφομαχούν . Ίσως να ήταν και αυτό ένα από τα αγωνίσματα . Οι λάρνακες όμως δεν διακοσμούνται μόνον με παραστάσεις εθιμικές , αλλά και με διάφορα θρησκευτικά σύμβολα . Σε μια έχουμε από την μια πλευρά την συμβολική παράσταση Σφιγγός , από την απέναντι πλευρά παράσταση γυναικός και στην μέση τον ιερό Πεσσό . Αυτό , νομίζω , ότι συμβολίζει ίσως τον εξαγνισμό της ψυχής , με την συνένωση του γήϊνου στοιχείου ( γυναίκα ) με το υπεργήϊνο ( Σφίγγα ) μέσω του Ιερού Πεσσού .
Εξακριβώσατε μήπως καμιά σχέση ανάμεσα στο μέγεθος του τάφου και τον πλούτο του περιεχομένου του ; Οδηγηθήκατε σε κανένα κοινωνιολογικό , σα να λέμε , συμπέρασμα ;
- Στο σημείο αυτό τα πράγματα είναι τελείως απροσδόκητα . Ένας μεγάλος τάφος μπορεί να μην έχει μέσα ούτε μία λάρνακα . Ένας μικροσκοπικός όμως και φαινομενικά ασήμαντος μέσα να είναι γεμάτος θαυμάσιες λάρνακες . Νομίζω πως το μέγεθος του τάφου δεν σχετιζόταν με την σημασία ή την ισχύ της οικογένειας που τον χρησιμοποιούσε , αλλά μάλλον με κάτι πεζότερο , το έδαφος . Όπου το έδαφος επέτρεπε , ο τάφος γινόταν μεγάλος . Όπου δεν επέτρεπε , έμενε μικρός . Οι παραστάσεις όμως επάνω στις λάρνακες μας δίνουν αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία για την ιδιωτική και την κοινωνική ζωή της εποχής . Εκτός από σχέδια επίπλων , σκευών και ρούχων , μας προσφέρουν και άλλες πληροφορίες . Λόγου χάριν , σε μια λάρνακα βλέπουμε γυναίκες να παρακολουθούν μέσα από ένα παράθυρο την ταφή που σημαίνει πως ο θάνατος ενός μέλους της κοινότητας άγγιζε όλα τα άλλα μέλη και όλοι λάβαιναν κάποιο μέρος στην ταφή του. Είτε ως πρωταγωνιστές
Είτε σαν τις Θρηνωδούς
Είτε σαν τις Μοιρολογίστρες
Είτε ως θεατές .
Ειδικά μάλιστα για τις θρηνωδούς , θα παρατηρούσα ότι οι μορφές τους είναι συχνά στρεβλωμένες , και έτσι ίσως να μην οφείλεται σε κακοτεχνία ή αμέλεια , απόκοτο της ιδέας ότι η λάρνακα θα θαβόταν και επομένως η ομορφιά της διακόσμησής της θα πήγαινε χαμένη . Νομίζω μάλλον πως είναι ένα είδος εξπρεσιονισμού , ένας τρόπος να αποδίδεται το άλγος και η εσωτερική ένταση των θρηνωδών , με απλά , αλλά εκφραστικά μέσα .
- Ανάλογες σαρκοφάγοι που βρέθηκαν στην Κρήτη , ήταν βαμμένες με χρώμα γαλάζιο , που λένε πως ίσως παρίστανε τον ουρανό , όπου θα πήγαινε η ψυχή του νεκρού .
- Στην Τανάγρα έχουμε γαλάζιο χρώμα στις λάρνακες , αλλά σαν συμπληρωματικό χρώμα , για τις λεπτομέρειες της διακοσμήσεως . Ουσιαστικά τα χρώματα εδώ είναι δύο το κόκκινο και το μαύρο . Το φόντο είναι κατά κανόνα από υποκίτρινο κονίαμα . Και πάνω σε αυτό έχουμε είτε περιγράμματα , κόκκινα ή μαύρα , είτε σκιαγραφία της μορφής , οπότε χρησιμοποιείται πάντοτε το κόκκινο . Το μαύρο χρώμα μάλιστα φαίνεται σαν απλό κάρβουνο . Πέφτει ακόμη και με τη ανάσα όποιου το πλησιάσει .
Όλα αυτά που μας είπατε δείχνουν πως η Τανάγρα με τους δύο οικισμούς της πρέπει να υπήρξε σημαντικό κέντρο στην υστερομυκηναϊκή εποχή . Αναφέρεται πουθενά ;
- Κατά την γνώμη μου , η περιοχή αυτή ήταν η περίφημη Γραία του Ομήρου , από όπου ξεκίνησαν οι πρώτοι Έλληνες άποικοι για την δύση . Εκεί έγιναν γνωστοί ως «Γρακοί » . Η θέση της εξ άλλου είναι εξαίρετη . Απέχει μόλις 2 – 3 χιλιόμετρα από την θάλασσα , όπου θα πρέπει να είχε ως επίνειο το Δήλιον δίπλα στο σημερινό Δήλεσι . Η γη της είναι εύφορη και πιθανότατα αποτελούσε μεγάλο εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο . Ήταν σαν να λέμε , η πύλη της Βοιωτίας προς τα νησιά του Αιγαίου , την Κρήτη και την Ανατολή .
ΚΟΝΤΟΣΤΕΚΟΜΑΣΤΕ ακόμη λίγο μπροστά σε αυτές τις περίφημες λάρνακες της Τανάγρας , που στους Αρχαιολόγους δίνουν τόσα πολλά στοιχεία και ανοίγουν τόσα ερωτηματικά για παραπέρα έρευνα .
ΚΟΝΤΟΣΤΕΚΟΜΑΣΤΕ και κοιτάζοντάς τες νοιώθουμε πως κάτι μας πλησιάζει προς αυτήν την κοινωνία εδώ και τρισήμιση σχεδόν χιλιάδες χρόνια . Οι πανάρχαιοι αυτοί Ελλαδίτες είχαν κι’ αυτοί την λαχτάρα να συνοδεύσουν τον νεκρό στην τελευταία κατοικία του με ένα αυστηρό τελετουργικό και με όσο γίνεται μεγαλύτερη φιλοκαλία .
Στα τέλη Μαίου του έτους 1968 ένας νεαρός αρχαιολόγος αποκαρδιωμένος έκλεινε την πρόχειρη ανασκαφή που είχε κάμει . Ένοιωθε αυτό πού έχουν αισθανθεί πολλοί άλλοι αρχαιολόγοι πριν από αυτόν , πως << έφτασε δεύτερος >> , πως είχαν ήδη περάσει από τα σημεία αυτά οι αρχαιοκάπηλοι και δεν είχαν αφήσει πίσω τους τίποτα σημαντικό .
Σήμερα , με τις θαυμάσιες εκείνες λάρνακες και τα άλλα ευρήματα της Τανάγρας , που κάνουν το Μουσείο των Θηβών συναρπαστικό ακόμη και για τον λιγότερο αρχαιόφιλο , ρωτάμε τον ανασκαφέα τους , τον επιμελητή αρχαιοτήτων κ . Θεόδωρο Σπυρόπουλο .
Μα τι ψάχνετε να βρείτε εκεί κοντά στην Τανάγρα , στην περιοχή αυτή της Βοιωτίας , που αγγίζει σχεδόν τα όρια της Αττικής ;
-Έψαχνα για την λύση ενός από εκείνα τα αρχαιολογικά μυστήρια , που δυστυχώς είναι αρκετά κοινά .
Από χρόνια είχαν αρχίσει να παρουσιάζονται σε καταλόγους ξένων εμπόρων αρχαιοτήτων λάρνακες – δηλαδή σαρκοφάγοι , φέρετρα – πήλινες και ζωγραφισμένες , που κανείς δεν ήξερε το τόπο προέλευσής τους . Οι αρχαιολόγοι υπέθεταν ότι οι λάρνακες ήταν Μυκηναϊκές , μα η διακόσμησή τους φαινόταν πολύ μεταγενέστερη , Γεωμετρικής εποχής δηλαδή , και μερικοί από τους μεγάλους επιστήμονες στην Ευρώπη ήταν τόσο βέβαιοι , πως επρόκειτο για πλαστά έργα , ώστε δεν θεωρούσαν καν ότι άξιζε να πάνε να εξετάσουν μια τέτοια λάρνακα , που είχε αγοράσει το Μουσείο του Κάσσελ .
Λάρνακες πήλινες ή πέτρινες είχαν βρεθεί στην Κρήτη και το έθιμο της ταφής μέσα σε τέτοιες σαρκοφάγους εθεωρείτο Μινωϊκό , γιατί πουθενά στην ηπειρωτική Ελλάδα τα ευρήματα των ανασκαφών δεν στήριζαν την υπόθεση πως είχε εξαπλωθεί και εκεί .
Κατά σύσταση του τότε Δ/ντού κ . ΣΠ . Μαρινάτου , έκανα τις πρώτες μου έρευνες το έτος 1968 , αλλά δεν βρήκα παρά μόνον τάφους συλημένους , λεηλατημένους δηλαδή από αρχαιοκάπηλους .
Η διαίσθηση όμως , ανάκατη με την ελπίδα , σας έκαμε να επιμείνετε ;
- Ναι , και ζήτησα από την αρχαιολογική εταιρεία την άδεια και τις πιστώσεις για να επαναλάβω την ανασκαφή τον επόμενο χρόνο .
Έτσι το έτος 1969 δοκίμασα σε ένα άλλο σημείο . Ο πρώτος τάφος που βρήκα ήταν ασύλητος και μέσα στοιβαγμένες , κοντά - κοντά , βρίσκονταν 16 λάρνακες !
Η ΕΝΤΥΠΩΣΗ της πρώτης αυτής ώρας του ενθουσιασμού , πως επρόκειτο για νεκροταφείο σημαντικό , δεν διαψεύσθηκε . Αντίθετα , αποκαλύφθηκε τελικά πως επρόκειτο για δύο μεγάλα νεκροταφεία , 800 περίπου μέτρα απόσταση το ένα από το άλλο . Μέχρι σήμερα έχουν ανασκαφεί 120 περίπου τάφοι στο καθένα νεκροταφείο , και απομένουν άλλοι τόσοι , πράγμα που με πείθει ότι τα νεκροταφεία αυτά μόνον με των Μυκηνών μπορούν να συγκριθούν σε μέγεθος .
Ακόμη σημαντικότερο είναι ότι επεσήμανα και τους δύο οικισμούς , που αναγκαστικά έπρεπε να υπάρχουν κοντά στα νεκροταφεία . Ο ένας μάλιστα βρίσκεται σε εκπληκτικά μικρή απόσταση μόλις 50 μέτρα !
Σε όποιον δεν έχει τύχει να ασχοληθεί με αρχαιολογία , θα φαίνεται ίσως παραξενιά – αν όχι και ιερόσυλη μανία – η επιμονή των αρχαιολόγων να ανοίγουν τους τάφους και να ταράζουν τον αιώνιο ύπνο των νεκρών .
Το ενδιαφέρον αυτό για τα νεκροταφεία εξηγείται , άμα σκεφτεί κανείς πως , ενώ τα σπίτια και οι πόλεις καταστρέφονταν κατά καιρούς από θεομηνίες , πόλεμο ή απλώς από τον χρόνο, οι τάφοι ( κρυμμένοι μέσα στην γη) διατηρούνται , άθικτοι χιλιετηρίδες . Και μέσα στους τάφους , κατά τα αρχαία έθιμα , συνόδευαν τον νεκρό αγγεία και αντικείμενα της προσωπικής του χρήσης , σπαθιά , κοσμήματα , δαχτυλίδια , με την σφραγίδα του . Έτσι τα ευρήματα των τάφων δίνουν πολύτιμες τις πληροφορίες για την καθημερινή ζωή , για τις φάσεις των καλών τεχνών , για την ανάπτυξη της τεχνικής , ακόμη και για τις εμπορικές επικοινωνίες ενός τόπου με άλλους μακρινούς .
Όσο για τον αιώνιο ύπνο των νεκρών , ήδη οι Μυκηναίοι θεωρούσαν , όπως φαίνεται , ότι από ένα σημείο και πέρα δεν μπορούσε τίποτα πια να τον ταράξει , και έτσι μόνοι τους άνοιγαν πολλές φορές τους τάφους , παραμέριζαν τα οστά και τοποθετούσαν μέσα νέες ταφές Για αυτό , όπως είδαμε στον πρώτο εκείνο τυχερό τάφο , ο κ . Σπυρόπουλος βρήκε 16 λάρνακες μαζί .
Οι τάφοι στην Τανάγρα ήταν σαν να λέμε , οικογενειακοί ;
- Αναμφισβήτητα . Σκαμμένοι μέσα στον μαλακό ασβεστόλιθο του τόπου , είναι θαλαμοειδείς , αποτελούνται δηλαδή από ένα κατηφορικό δρομάκι
- ( τον δρόμο ) , που οδηγεί σε ένα υπόγειο δωμάτιο , τον θάλαμο . Το έδαφος , που μοιάζει με κιμωλία , είναι τόσο μαλακό , ώστε σε πολλές περιπτώσεις η οροφή έχει υποχωρήσει από φυσικούς λόγους , καταπλακώνοντας τις ταφές . Αλλού όμως έχει διατηρηθεί ανέπαφη και βλέπει , ακόμη και ένας μη ειδικός , ότι μέσα στον ίδιο τάφο μπορεί να συνυπάρχουν ταφές – νεκροί , δηλαδή , που τοποθετήθηκαν απ ευθείας πάνω στο έδαφος , όπως το συνήθιζαν οι Μυκηναίοι – και ταφές μέσα σε λάρνακες .
- Τι νόημα έχει άραγε αυτή η διαφοροποίηση ;
- Χρήση των λαρνακών εισάγεται αρκετά χρόνια , μετά την έναρξη της χρήσης του νεκροταφείου .
Αλλά δεν αποκλείεται οι μεν φτωχότεροι συγγενείς να μην ήταν σε θέση να αγοράσουν λάρνακα , ενώ οι πλουσιότεροι να μπορούσαν να αγοράσουν , είτε μια απλή , είτε μια περίτεχνα διακοσμημένη .
Πάντως γεγονός είναι πως οι λάρνακες αυτές είναι λίγο – πολύ στα μέτρα του νεκρού . Μεγάλες για τους ενήλικες , μικρές για τα παιδιά . Πράγμα που με κάνει να πιστεύω ότι κάπου εκεί κοντά θα βρεθεί και το εργαστήριο κατασκευής αυτών των λαρνακών . Το έδαφος της περιοχής είναι κατάλληλο για πηλοπλαστική – ακόμη και σήμερα χρησιμοποιείται για κεραμοποιία . Σίγουρα θα υπήρχαν ένα ή περισσότερα ντόπια εργαστήρια που φύλαγαν στις αποθήκες τους λάρνακες διαφόρων ειδών και μεγεθών , είτε άβαφες , είτε διακοσμημένες , στην διάθεση όποιου τις μεταχειριζόταν . Δεν αποκλείεται μάλιστα καθόλου μερικοί να παράγγελναν και ειδική διακόσμηση για την λάρνακα .
Πως όμως εμφανίζεται αυτή η συνήθεια να θάβονται οι νεκροί στον Ελλαδικό χώρο μέσα σε λάρνακες ;
- Τα νεκροταφεία της Τανάγρας χρονολογούνται ανάμεσα στο 1450 , που αρχίζει η χρήση τους , και το 1200 που τελειώνει . Ο μεγάλος όγκος των ευρημάτων αρχίζει το 1400 και έπειτα . Οι λάρνακες όμως εμφανίζονται μόνον μετά το 1350 .
- Συνάγω λοιπόν ότι τότε εισήχθη το έθιμο της λάρνακας .
Πως όμως και γιατί ; Και από πού ; Φοβάμαι πως για την ώρα λείπουν οι γίνονταν αρχικά μέσα σε ξύλινους σαρκοφάγους , που κάποτε μετατράπηκαν σε πήλινες και αυτές διατήρησαν λεπτομέρειες από την μορφή της παλαιότερης πρώτης ύλης .
Πέρα από τα μυστήρια αυτά ( που κάποτε βεβαίως θα λυθούν ) και πέρα από την αισθητική τους αξία , τι άλλο σημαίνουν για τον αρχαιολόγο οι ζωγραφιστές αυτές λάρνακες της Τανάγρας ;
- Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι μέχρι σήμερα έχουν βγει στο φως 50 ζωγραφιστές λάρνακες , διακοσμημένες και από τις 4 πλευρές τους . Ώστε αποτελούν την μεγαλύτερη ζωφόρο εικονιστικών παραστάσεων όλου του Μυκηναϊκού κύκλου και δίνουν πολύτιμες 3 πληροφορίες για τα έθιμα , τις θρησκευτικές τελετές , την καθημερινή ζωή , ακόμη και την μόδα των Μυκηναίων .
Μολονότι οι λάρνακες αυτές καλύπτουν μια χρονική έκταση 150 – 200 ετών , παρουσιάζουν μια απόλυτη σχεδόν ομοιομορφία στις απεικονίσεις τους .
- ΓΙΑΤΙ ;
Είναι ίσως η μεγάλη συντηρητική παράδοση της περιοχής – η περίφημη Βοιωτική προσήλωση στα καθιερωμένα . Ή ίσως επαναλαμβάνονται σταθερά οι ίδιες παραστάσεις , επειδή όλες σχετίζονται με την θρησκεία , που δεν ανέχεται εύκολα καινοτομίες .
Ή ίσως ακόμη καθρεφτίζουν την γενικότερη στατικότητα της Μυκηναϊκής τέχνης στην ύστερή της αυτή περίοδο . Τα ερωτήματα αυτά χρειάζονται μελέτη και χρόνο . Πολύ σημαντικό είναι πως στις λάρνακες της Τανάγρας βλέπουμε για πρώτη φορά πολλά από τα ταφικά έθιμα που αναφέρει ο Όμηρος και που μέχρι τώρα , επειδή δεν επιβεβαιώνονταν από Μυκηναϊκά ευρήματα , τα θεωρούσαμε πολύ μεταγενέστερα.
Βλέπουμε π . χ . την πρόθεση του νεκρού – δηλαδή την έκθεσή του πάνω σε νεκροκρέβατο , για να του απονεμηθούν οι τελευταίες τιμές . Βλέπουμε τον θρήνο .
Βλέπουμε τα αγωνίσματα .
Είναι ολοφάνερο πως στις νεκρικές αυτές τελετές οι γυναίκες έπαιζαν τον κύριο ρόλο . Τα 80 % των μορφών πάνω στις λάρνακες της Τανάγρας είναι γυναικείες , αλλά σε λίγες υπάρχει και ανδρικός << χορός >> , που σίγουρα μετείχε στην τελετουργία , στον έπαινο ίσως του νεκρού .
Σε μία από τις λάρνακες υπάρχουν 13 γυναίκες στην σειρά , που σαφώς τις βλέπουμε ότι χορεύουν , πράγμα που μοιάζει να ενισχύει την θεωρία , ότι ο τραγικός χορός ξεκινά ίσως από νεκρικές τελετές – όχι από το δράμα , αλλά από τον θρήνο .
Και οι αγώνες που αναφέρατε προηγουμένως ;
Όλοι θυμόμαστε από την « Ιλιάδα » , ότι , για να τιμήσει τον νεκρό Πάτροκλο ο Αχιλλέας διοργάνωσε μεγάλους αγώνες με αρματοδρομία , πυγμαχία , πάλη , τοξοβολία .
Σε δύο θραύσματα αγγείων της γεωμετρικής περιόδου , έχουν βρεθεί απεικονίσεις ηρώων , που, καθισμένοι σε θρανία , παρακολουθούν τους αγωνιζόμενους . Αλλά οι λάρνακες αποδεικνύουν πως η συνήθεια να τιμάται έτσι ο νεκρός , υπήρχε σίγουρα στην Μυκηναϊκή εποχή . Σε μια λάρνακα μάλιστα βλέπουμε και τα περίφημα ταυροκαθάψια , που τόσο πολύ αγαπούσαν οι Μινωίτες . Εννοώ αυτά τα παιχνίδια με τον ταύρο , τα επικίνδυνα και θεαματικά . Σε μια άλλη λάρνακα μάλιστα βλέπουμε δύο άνδρες , που έχουν κατεβεί από τα άρματά τους και ξιφομαχούν . Ίσως να ήταν και αυτό ένα από τα αγωνίσματα . Οι λάρνακες όμως δεν διακοσμούνται μόνον με παραστάσεις εθιμικές , αλλά και με διάφορα θρησκευτικά σύμβολα . Σε μια έχουμε από την μια πλευρά την συμβολική παράσταση Σφιγγός , από την απέναντι πλευρά παράσταση γυναικός και στην μέση τον ιερό Πεσσό . Αυτό , νομίζω , ότι συμβολίζει ίσως τον εξαγνισμό της ψυχής , με την συνένωση του γήϊνου στοιχείου ( γυναίκα ) με το υπεργήϊνο ( Σφίγγα ) μέσω του Ιερού Πεσσού .
Εξακριβώσατε μήπως καμιά σχέση ανάμεσα στο μέγεθος του τάφου και τον πλούτο του περιεχομένου του ; Οδηγηθήκατε σε κανένα κοινωνιολογικό , σα να λέμε , συμπέρασμα ;
- Στο σημείο αυτό τα πράγματα είναι τελείως απροσδόκητα . Ένας μεγάλος τάφος μπορεί να μην έχει μέσα ούτε μία λάρνακα . Ένας μικροσκοπικός όμως και φαινομενικά ασήμαντος μέσα να είναι γεμάτος θαυμάσιες λάρνακες . Νομίζω πως το μέγεθος του τάφου δεν σχετιζόταν με την σημασία ή την ισχύ της οικογένειας που τον χρησιμοποιούσε , αλλά μάλλον με κάτι πεζότερο , το έδαφος . Όπου το έδαφος επέτρεπε , ο τάφος γινόταν μεγάλος . Όπου δεν επέτρεπε , έμενε μικρός . Οι παραστάσεις όμως επάνω στις λάρνακες μας δίνουν αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία για την ιδιωτική και την κοινωνική ζωή της εποχής . Εκτός από σχέδια επίπλων , σκευών και ρούχων , μας προσφέρουν και άλλες πληροφορίες . Λόγου χάριν , σε μια λάρνακα βλέπουμε γυναίκες να παρακολουθούν μέσα από ένα παράθυρο την ταφή που σημαίνει πως ο θάνατος ενός μέλους της κοινότητας άγγιζε όλα τα άλλα μέλη και όλοι λάβαιναν κάποιο μέρος στην ταφή του. Είτε ως πρωταγωνιστές
Είτε σαν τις Θρηνωδούς
Είτε σαν τις Μοιρολογίστρες
Είτε ως θεατές .
Ειδικά μάλιστα για τις θρηνωδούς , θα παρατηρούσα ότι οι μορφές τους είναι συχνά στρεβλωμένες , και έτσι ίσως να μην οφείλεται σε κακοτεχνία ή αμέλεια , απόκοτο της ιδέας ότι η λάρνακα θα θαβόταν και επομένως η ομορφιά της διακόσμησής της θα πήγαινε χαμένη . Νομίζω μάλλον πως είναι ένα είδος εξπρεσιονισμού , ένας τρόπος να αποδίδεται το άλγος και η εσωτερική ένταση των θρηνωδών , με απλά , αλλά εκφραστικά μέσα .
- Ανάλογες σαρκοφάγοι που βρέθηκαν στην Κρήτη , ήταν βαμμένες με χρώμα γαλάζιο , που λένε πως ίσως παρίστανε τον ουρανό , όπου θα πήγαινε η ψυχή του νεκρού .
- Στην Τανάγρα έχουμε γαλάζιο χρώμα στις λάρνακες , αλλά σαν συμπληρωματικό χρώμα , για τις λεπτομέρειες της διακοσμήσεως . Ουσιαστικά τα χρώματα εδώ είναι δύο το κόκκινο και το μαύρο . Το φόντο είναι κατά κανόνα από υποκίτρινο κονίαμα . Και πάνω σε αυτό έχουμε είτε περιγράμματα , κόκκινα ή μαύρα , είτε σκιαγραφία της μορφής , οπότε χρησιμοποιείται πάντοτε το κόκκινο . Το μαύρο χρώμα μάλιστα φαίνεται σαν απλό κάρβουνο . Πέφτει ακόμη και με τη ανάσα όποιου το πλησιάσει .
Όλα αυτά που μας είπατε δείχνουν πως η Τανάγρα με τους δύο οικισμούς της πρέπει να υπήρξε σημαντικό κέντρο στην υστερομυκηναϊκή εποχή . Αναφέρεται πουθενά ;
- Κατά την γνώμη μου , η περιοχή αυτή ήταν η περίφημη Γραία του Ομήρου , από όπου ξεκίνησαν οι πρώτοι Έλληνες άποικοι για την δύση . Εκεί έγιναν γνωστοί ως «Γρακοί » . Η θέση της εξ άλλου είναι εξαίρετη . Απέχει μόλις 2 – 3 χιλιόμετρα από την θάλασσα , όπου θα πρέπει να είχε ως επίνειο το Δήλιον δίπλα στο σημερινό Δήλεσι . Η γη της είναι εύφορη και πιθανότατα αποτελούσε μεγάλο εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο . Ήταν σαν να λέμε , η πύλη της Βοιωτίας προς τα νησιά του Αιγαίου , την Κρήτη και την Ανατολή .
ΚΟΝΤΟΣΤΕΚΟΜΑΣΤΕ ακόμη λίγο μπροστά σε αυτές τις περίφημες λάρνακες της Τανάγρας , που στους Αρχαιολόγους δίνουν τόσα πολλά στοιχεία και ανοίγουν τόσα ερωτηματικά για παραπέρα έρευνα .
ΚΟΝΤΟΣΤΕΚΟΜΑΣΤΕ και κοιτάζοντάς τες νοιώθουμε πως κάτι μας πλησιάζει προς αυτήν την κοινωνία εδώ και τρισήμιση σχεδόν χιλιάδες χρόνια . Οι πανάρχαιοι αυτοί Ελλαδίτες είχαν κι’ αυτοί την λαχτάρα να συνοδεύσουν τον νεκρό στην τελευταία κατοικία του με ένα αυστηρό τελετουργικό και με όσο γίνεται μεγαλύτερη φιλοκαλία .
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου